Ο Μάρτης ή Μάρτιος είναι ο τρίτος μήνας του χρόνου. Παρ' όλο που ουσιαστικά η Άνοιξη αρχίζει το στις 20-21 Μαρτίου (εαρινή ισημερία), εντούτοις ολόκληρος ο Μάρτης καταγράφεται ως ανοιξιάτικος μήνας μαζί με τον Απρίλιο και τον Μάιο. Παλαιότερη ρωμαϊκή ονομασία του Μάρτη ήταν Primus, δηλαδή Πρώτος μήνας του δεκάμηνου ρωμαϊκού έτους. Ονομάστηκε Μάρτιος προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού του πολέμου Mars (δηλαδή του Άρη). Η 1η Μαρτίου ονομαζόταν επίσης και Πάτριος Πρωτοχρονιά και σχετιζόταν με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων. Η μέρα αυτή ήταν αργία για τους Ρωμαίους και τελούσαν την εορτή Αρμιλλούστριο, δηλαδή καθαρισμό, εξαγνισμό ή καθαγιασμό των όπλων στο Τέμενος του Άρη.
Σε αντιστοιχία με το αρχαίο Αττικό ημερολόγιο, το πρώτο 20ήμερο του Μαρτίου ανήκε στον 8ο μήνα τον Ανθεστηριώνα.
Από τις 21 Μαρτίου ως τις 19 Απριλίου του σημερινού ημερολογίου εκείνοι είχαν τον 9ο μήνα που τον ονόμαζαν Ελαφηβολιώνα. Αυτόν το μήνα γίνονταν οι μεγάλες θυσίες προς τιμήν της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος.
Ως τον 7ο αιώνα γιόρταζαν την 1η Μαρτίου με πομπές, χορούς και δώρα.
Παραδοσιακά υπολείμματα αυτών των εορτών είναι τα «χελιδονίσματα» που σε κάποια χωριά πιθανό να λέγονται ακόμα και σήμερα.
Τα επίθετα του Μάρτη
Το Μάρτη ο λαός μας τον ονομάζει και Γδάρτη, αλλά και Ανοιξιάτη (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης), όπως και Κλαψομάρτη, Πεντάγνωμο (για το ευμετάβλητο του καιρού), Βαγγελιώτη (λόγω της μεγάλης γιορτής του Ευαγγελισμού), καθώς επίσης και Φυτευτή (επειδή οι γεωργοί φυτεύουν αυτό το μήνα όλα τα καλοκαιρινά κηπευτικά). Σε άλλα μέρη τον λένε Πεντάγδαρτο γιατί γδέρνει τις κουμπάνιες, δηλαδή τελειώνουν όλα τα αποθέματα των δημητριακών, που τα αποθηκεύουν σε κοφίνια, οπότε τον λένε και ξεροκοφινά ή τιναχτοκοφινά
Έθιμα του Μάρτη
Οι μητέρες την πρώτη μέρα του Μάρτη δένουν στα χέρια των παιδιών τους ένα βραχιόλι από κόκκινη και άσπρη κλωστή στριμμένες μαζί, που το λένε «μάρτη» ή «μαρτιάτικο». Σύμφωνα με την παράδοση έτσι θα προφυλαχθούν από το μαρτιάτικο ήλιο. Σε κάποιες περιοχές φορούν στο χέρι τους τον ασπροκόκκινο «Μάρτη» επί εννέα ημέρες, ενώ σε άλλες ως τις 25 του μήνα. Όταν τον βγάζουν από το χέρι τους το πηγαίνουν στην εξοχή και το αφήνουν σε κάποιο κλαδί, για να το πάρουν τα χελιδόνια να χτίσουν τη φωλιά τους.
Στο έθιμο του «Μάρτη» αναφέρεται ο Κωστής Παλαμάς :
Ρόδιζ? η πρώτη του Μάρτη μέρα
και στο παιδάκι της η μητέρα
γελώντας πάει:
«Με μάρτη έρχομαι το λαιμό σου
να στεφανώσω σαν άγγελός σου
θα σε φυλάει.
Από χρυσάφι, προτού να φέξει,
με τι φροντίδα το έχω πλέξει.
Για το χρυσό μου!
Με κάθε χρώμα το έχω ντύσει
ουράνιο τόξο, που θα στολίσει
τον ουρανό μου!»
Ο λαός φοβόταν ανέκαθεν τον ήλιο του Μάρτη. Αυτό φαίνεται και από τις παροιμίες:
«Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει».
«Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη Ήλιος μη τη δει».
«Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπά το κέρατο βοδιού».
Ο καιρός του Μάρτη
Ο λαός μας έχει προσωποποιήσει το Μάρτη. Ο Μάρτης είναι ένας διπρόσωπος άνθρωπος που πότε κλαίει, πότε γελάει. Σύμφωνα με μια παράδοση, ο Μάρτιος είχε δύο γυναίκες: μια πανέμορφη, αλλά φτωχή και μια κακάσχημη αλλά πλούσια. Τα βράδια κοιμάται ανάμεσά τους. Όταν γυρίζει από τη μεριά της άσχημης, τη βλέπει και από το κακό του κάνει μέρες βροχερές και χειμωνιάτικες. Όταν πάλι γυρίζει προς την όμορφη κάνει όμορφες ηλιόλουστες, ανοιξιάτικες μέρες.
Άλλη παράδοση λέει ότι οι τελευταίες μέρες του Μάρτη ονομάζονται «μέρες της γριάς» ή «γριές» γιατί αυτές τις μέρες τις έκλεψε από τον Φεβρουάριο για να τιμωρήσει μια γριά που τον περιφρόνησε.
Η γριά, δήθεν, παρ? όλες τις παλαβομάρες του Μάρτη, κατάφερε να διασώσει το νεογέννητο αρνάκι της και στο τέλος του μήνα σίγουρη για το θρίαμβό της και για την επερχόμενη καλοκαιρία του είπε με αυθάδεια: «Πριτς Μάρτη μου, γλύτωσα τ? αρνάκι μου». Τότε κι αυτός βάλθηκε να την τιμωρήσει και τράβηξε την κακοκαιρία του για να παγώσει τη γριά και το αρνάκι.
Η λαϊκή σοφία για τα μετεωρολογικά καμώματα του Μάρτη:
- «Μη σε γελάσει ο ήλιος το πρωί και χάσεις την ημέρα.
- «Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης».
-«Το Μάρτη φύλα τ? άχυρα μη χάσεις το ζευγάρι (τα βόδια) και φύλαγε και το ψωμί μη χάσεις το κοπέλι».
- «Το Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψεις τα παλούκια».
- «Ο Μάρτης ως το γιόμα το ψοφάει κι ως το βράδυ το βρωμάει».
Το τελευταίο λέγεται γιατί η παγωνιά του Μαρτιάτικου πρωινού μπορεί να σκοτώσει και η απογευματινή ζέστη είναι ικανή να αποσυνθέσει το θύμα του κρύου.
Οι δρίμες
Οι τρεις πρώτες μέρες του Μάρτη καθώς και οι πρώτες μέρες του Αυγούστου ονομάζονται Δρίμες. Οι μέρες αυτές θεωρούνται επικίνδυνες. Τότε δεν κόβουν ξύλα γιατί σαπίζουν, δε λούζονται γιατί πέφτουν τα μαλλιά. Στις αυγουστιάτικες Δρίμες δεν πλένουν τα ρούχα γιατί λιώνουν, δεν κάνουν μπάνιο στη θάλασσα και σε κάποια μέρη δεν ποτίζουν. Μια σχετική παροιμία λέει: "Τ'Αυγούστου οι Δρίμες στα πανιά και του Μαρτιού στα ξύλα". Σε κάποια μέρη της Ελλάδας τα παιδιά τα κλείνουν μέσα τα μεσημέρια, αυτές τις μέρες, και τους λένε: "Μην βγαίνετε έξω, μην περνάτε απόμερα και τρίστρατα, γιατί οι Δρίμες θα σας κάνουν κακό, μεγάλο κακό."
Ο Ν. Πολίτης γράφει:
?Εις πλείστα μέρη της Ελλάδος κατά την παλαιάν παράδοσιν και κατά τας εξ πρώτας ημέρας του Αυγούστου επιμελώς αποφεύγονται ωρισμέναι εργασίαι, διότι η τυχόν εκτέλεσις αυτών συνεπάγεται ζημίας και ανεπανορθώτους φθοράς. Ούτω δεν πρέπει να πλύνουν αι γυναίκες, διότι τα πλυθέντα υφάσματα "δριμιάζουν" ή "δριμοκόβονται", δηλαδή εκτεθιμένα εις τον ήλιον κόπτονται και γεμίζουν από μικράς οπάς' δεν πρέπει να αρδεύωνται ποτιστικά (ιδίως εις Νάξον δεν αρδεύεται ποτιστικόν φετευμένον με φυτόν ή σκορδίλλαν, δηλαδή φυτώριον κρομμύων) διότι ξεραίνονται' δεν πρέπει να κολυνβά κανείς διότι το σώμα του θα γεμίσει από εξανθήματα, όπως είναι επίσης επικίνδυνον να λούζεται διότι θα καταστρέψει την κόμην του. Οι δε θεωρούντες δρίμας τας πρώτα ημέρας του Μαρτίου δεν κόπτουν κατ'αυτάς ξύλα, διότι αυτά σαπίζουν ή "σαρακιάζουν", δηλάδή καταστρέφονται υπό σκωλήκων. Περί των δριμών Αυγούστου και Μαρτίου λέγεται η παροιμία: "Τ'Αυγούστου οι δρίμες στα πανιά και του Μαρτιού στα ξύλα.?
Περπερούνα
Η Περπερούνα, είναι ένα έθιμο του κύκλου της Ανοίξεως και αποβλέπει στην βροχή που είναι απαραίτητη για τα σπαρτά. Συνήθως νέα κορίτσια στολισμένα με πράσινα φυλλώματα και λουλούδια περιέρχονταν στους δρόμους και τα σπίτια τραγουδώντας το ανάλογο τραγούδι-επίκληση για βροχή. Εικάζεται η πιθανότητα να έχει τις ρίζες του στα Ελευσίνια Μυστήρια και ο Φωριέλ το θεωρεί πανάρχαιο.
Περπερούνα περπατεί,
περπατεί καμαρωτή
και τον Θιόν παρακαλεί
για να στείλη μια βροχή
μια βροχή καλή καλή
για ν?ανθίσουν τα λειβάδια
να φυτρώσουν τα σιτάρια
να μεθύσουν τ?αμπελάκια
να καρπίσουν σταφυλάκια.
Μπάρες μπάρες τα νερά
στα χωράφια τα ξερά
καθ?αστάχυ ένα ταγάρι
κάθε κλήμα ένα πιθάρι.
Εις τους κάμπους μας χαρές
οι βραγιές τους νοτερές
τα κρασιά μας σαν νερό
τα γεννήματα σωρό
για να χαίροντ? οι φτωχοί
βάνοντάς τα στο σακκί
να βογγάη ο μυλωνάς
και να σκάζ? ο αλευράς.
Όξω ψύλλοι και κοριοί...
Το Μάρτη με τις πρώτες ζέστες εμφανίζονται και τα πρώτα ζωύφια. Σε κάποια μέρη αυτά τα ονομάζουν με τον όρο μαμούδια και λένε:
«Ήρθες Μάρτη, ήρθ? η γεια σου, ήρθ΄η πληθομαμουδιά σου».
Στη Θράκη την 1η του Μάρτη σπάνε στην αυλή διάφορα σκεύη και λένε:
«Όξω ψύλλοι και κοριοί,
Μέσα γεια, μέσα χαρά
Έμπα καλόχρονε, έβγα κακόχρονε».
Σε άλλα μέρη της πατρίδας μας λένε:
«Όξω ψύλλοι και κοριοί,
Μέσα ήλιος και χαρά και καλή νοικοκυρά».
Στα Φάρασα της Καππαδοκίας το πρώτο πρωί του Μάρτη οι νοικοκυρές έπαιρναν λίγη στάχτη από το τζάκι τους, την έριχναν στα άλλα σπίτια και έλεγαν:
- «Ο Μάρτης σε μας, οι ψύλλοι σε σας».
Η γιορτή των Αγίων Σαράντα μαρτύρων (9 Μαρτίου).
Είναι μια από τις σημαντικότερες γιορτές του μήνα. Σε κάποιες περιοχές οι νοικοκυρές φτιάχνουν τις σαραντόπιτες. Πίτες με σαράντα φύλλα ή με σαράντα ειδών χόρτα. Κι ακόμα σαράντα τηγανίτες, σαράντα ειδών χόρτα και όσπρια, που μοιράζονται για την «ψυχή των ζωντανών» σε γείτονες, συγγενείς και φτωχούς λέγοντας:
«Σαράντα να φας, σαράντα να πιεις, σαράντα να δώσεις για την ψυχή σ?»
Στα Ρίζια Έβρου γιορτάζεται με ιδιαίτερο τρόπο η γιορτή των Σαράντα Μαρτύρων, ο λεγόμενος «Αη-Σαράντς». Εκείνη τη μέρα φτιάχνουν οι γυναίκες «ακ?τμαδις» (κρέπες) και να τις γαρνίρουν με ζάχαρη ή μέλι, με κανέλα ή καρύδια. Παλιότερα, στην τοποθεσία «Αη-Νικόλας» κοντά στο ποτάμι (Άρδας) υπήρχε ένα μικρό εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου. Εκεί μαζευόταν χωριανοί κι έκαναν γλέντι. Οι άνδρες έτρωγαν κι έπιναν πάνω στο ύψωμα, ενώ οι γυναίκες τραγουδούσαν και χόρευαν κάτω στο «μεϊντάνι» (άδειο δημόσιο μέρος).
Σε κάποια μέρη λένε ότι αυτή τη μέρα ό,τι φυτέψεις πιάνει (λουλούδια, δέντρα, κλήματα). Στην Κύπρο αυτή τη μέρα φτιάχνουν τα φυτώρια για τις ντομάτες και τις πιπεριές και λένε: «σαράντα μέρες βλαστούσι».
Σε άλλες περιοχές στις 9 Μαρτίου σπέρνουν βασιλικό και λένε:
«Βασιλικόν εφύτεψα με τα σαράντα φύλλα
Σαράντα σ? αγαπήσανε, μα πάλι εγώ σε πήρα.»
Όλα αυτά βέβαια πρέπει να τα επιτρέπει και ο καιρός. Έτσι σε ορεινά χωριά όπως είναι τα χωριά της Αργιθέας του νομού Καρδίτσας, όπου το κρύο είναι πολύ, οι γεωργοί φυτεύουν τα καλοκαιρινά κηπευτικά κοντά στη γιορτή του Ευαγγελισμού.
Η γιορτή του Ευαγγελισμού.
Μία από τις μεγαλύτερες γιορτές του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού που γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα όπου υπάρχουν Έλληνες.
Είναι η σημαντικότερη γιορτή του μήνα και γι αυτό ένα από τα επίθετα του Μάρτη είναι «Βαγγελιώτης».
Επειδή είναι πολύ σημαντική γιορτή τη μέρα αυτή διακόπτεται η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής και οι νηστεύοντες μπορούν να φάνε ψάρι.
Προς το τέλος του Μάρτη ο καιρός αρχίζει να αλλάζει οριστικά και αυτό κάνει τα φυτά να αναπτύσσονται σημαντικά. Ο λαός βλέποντας τα στάχυα να ψηλώνουν και να απομακρύνονται από το έδαφος έπλασε την εικόνα του αποχαιρετισμού. Τα στάχυα, λένε, τη μέρα του Ευαγγελισμού σκύβουν και φιλούν τη γη αποχαιρετώντας τη.
Μια σχετικά άγνωστη παράδοση γι? αυτή τη μέρα είναι αυτή που αναφέρει ο Ν. Πολίτης στο βιβλίο του «Παραδόσεις»: Στη Χίο λένε ότι αυτή τη μέρα τα στάχυα σκύβουν και φιλούν τη γη, την αποχαιρετούν και λένε: «Έχε γεια μανούλα μου και πάμε να μας φαν οι λύκοι» και η γη τα χαιρετάει και τους λέει: «Εσάς οι λύκοι τρώγουν σας, μα εγώ τρώγω τους λύκους. Παρόμοιες παραδόσεις υπάρχουν στη Λέσβο καθώς και σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
Πηγές:
1)http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%82
(Άρθρο του λαογράφου Γεωργίου Μ. Μπόντα )
3)«Οι δώδεκα μήνες ΤΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ» ( Άλκη Κυριακίδου Νέστορος, Εκδόσεις Μαλλιάρης - Παιδεία)
